Nysa (wymowa i (łac. Nissa, pol. hist. Nisa, Nissa, czes. Nisa, niem. Neisse)– miasto w woj. opolskim, w powiecie nyskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Nysa. Historycznie leży na Śląsku. Od 1950 miasto administracyjnie należy do woj. opolskiego. Miasto położone jest na granicy Przedgórza Sudeckiego i Niziny Śląskiej, przepływa przez nie rzeka Nysa Kłodzka. 30 czerwca 2012 miasto liczyło 45 326 mieszkańców. Nysa jest najludniejszym miastem Polski położonym na obszarze gminy miejsko-wiejskiej. W pobliżu Nysy znajdują się sztuczne zbiorniki wodne: Jezioro Nyskie (zwane także Jeziorem Głębinowskim), nieco dalej Jezioro Otmuchowskie.

Nysa położona jest w południowo-zachodniej części województwa opolskiego nad Jeziorem Nyskim i Nysą Kłodzką. Stanowi siedzibę powiatu nyskiego.

Położenie

Sporne jest położenie według krain historycznych – od 1201 roku, kiedy Henryk I Brodaty ofiarował ziemię nyską biskupowi wrocławskiemu, Księstwo Nyskie było związane z Wrocławiem, a więc i Dolnym Śląskiem. W 1680 roku Holender Fryderyk de Wit wydał mapę Górnego Śląska, na której Księstwo Nyskie leżało na Dolnym Śląsku. Związek ten trwał aż od wojen śląskich, jego ostateczny kres położyła sekularyzacja Prus w 1810. Od tego czasu Nysa była silniej związana z Górnym Śląskiem. Za granicę Górnego i Dolnego Śląska uznawano Przesiekę Śląską, która łukiem otaczała ziemię nyską od południowego wschodu, dochodząc na wschodzie aż do górnego biegu Ścinawy, a następnie dolnego biegu Nysy Kłodzkiej. Później tradycyjną granicą Górnego i Dolnego Śląska stała się Nysa Kłodzka, która w środkowym biegu przepływa przez miasto. Od 1815 do 1945 roku Nysa należała administracyjnie do Rejencji opolskiej, która w 1919 roku weszła w skład prowincji Górny Śląsk, przez co część historyków uznaje dzisiaj przynależność Nysy do Górnego Śląska, natomiast przeciwnicy tego poglądu wskazują na silniejsze kulturowe i historyczne związki z Dolnym Śląskiem. Związek z Dolnym Śląskiem widoczny jest też w herbie dawnego księstwa nyskiego, gdzie obok symboli miasta znajduje się herb Piastów dolnośląskich.

Historia

Nysa jest jednym z najstarszych miast śląskich. Prawdopodobnie już w X wieku istniała tu osada. Według Jana Długosza Nysę jako gród miał założyć Bolesław Krzywousty. Jednak nie odgrywał on wówczas większej roli, gdyż nadgraniczna kasztelania znajdowała się w pobliskim Otmuchowie. Sytuacja zmieniła się, gdy książę Bolesław I Wysoki ofiarował swemu synowi Jarosławowi kasztelanię otmuchowską wraz z przylegającymi do niej dobrami. Jarosław, który w latach 1198-1201 był biskupem wrocławskim, przekazał w testamencie swoim następcom na stolicy biskupiej Nysę i kilkanaście wsi. Z czasem na tej bazie utworzono biskupie księstwo nysko-otmuchowskie, które sukcesywnie powiększało się, a Nysa stała się jego stolicą.

W 1198 r. biskup Jarosław miał konsekrować kościół św. Jakuba i św. Agnieszki. Nie wiadomo, czy była to pierwsza nyska świątynia, ponieważ źródła z 1240 r. wymieniają kościół św. Jana Chrzciciela na Starym Mieście, patrona diecezji wrocławskiej, który umieszczony był w najstarszym herbie miejskim.

Nysa po raz pierwszy została wzmiankowana w 1223 roku, kiedy to została lokowana na prawie flamandzkim (w 1308 r. została przeniesiona na prawo magdeburskie). Z początkiem XIV wieku, wedle życzenia Henryka Probusa, stała się miastem stołecznym Księstwa Nyskiego. Utworzone przez niego księstwo nyskie do 1810 r. (sekularyzacja dóbr kościelnych przez króla pruskiego Fryderyka Wilhema III) rozrastało się pod względem terytorialnym, ludnościowym i prawnym, gdyż posiadało i stanowiło swe własne prawa, np. prawo warzenia piwa czy mili zapowiedniej.

W okresie wojen husyckich, podczas bitwy w 1428 r. zniszczone zostały przez husytów wszystkie przedmieścia Nysy. Nie zahamowało to jednak rozwoju miasta. Na początku XV wieku Nysa stała się jednym z najludniejszych miast śląskich. Zamieszkiwało ją wtedy około 5000 osób.

Nysa to znany ośrodek edukacyjny – już od średniowiecza, od 1417, istniała szkoła parafialna, przekształcona w następnych wiekach w znane gimnazjum. W 1497 roku na rynku w Nysie został ścięty przedostatni książę opolski – Mikołaj II. Dogodne położenie miasta na przecięciu szlaków handlowych z Pragi i Kłodzka do Opola i dalej do Krakowa sprzyjało rozwojowi gospodarczemu miasta. W księstwie kwitł handel, organizowane były dwa targi w dniach św. Jakuba i św. Agnieszki, które gromadziły kupców z Austrii, Czech, Moraw i Węgier. Również rzemiosło przeżywało rozkwit, powstały m.in. cechy farbiarzy czy złotników. Dodatkowe przywileje, jak np. prawo składu, prawo przymusu drogowego czy prawo bicia własnej monety, przysparzały sławy i podnosiły rangę miasta.

Jednym z jawnych dowodów, iż Nysa była znaczącym ośrodkiem, jest wydana w 1493 roku w Norymberdze Kronika Świata, która ustawia miasto wśród znaczących ośrodków miejskich Europy Środkowo-Wschodniej. W opisie ludności miasta zawartego w tej kronice czytamy „plebs rustica polonici ydeomatis…”. Drugim z dowodów jest herb Nysy na bramie wjazdowej Mostu Karola w Pradze, który to herb wisi obok herbów najznakomitszych miast czeskich. Jest to także znak historii miasta, gdyż Nysa wraz z nadejściem XIV wieku dostaje się pod panowanie czeskich Luksemburgów, a następnie, od 1526 r. – Habsburgów. Nadawane kolejne przywileje gospodarcze i prawne powodują, że miasto staje się poważnym importerem soli i wina z Węgier i Nadrenii.

W XVI wieku do Nysy jako swojej głównej rezydencji przenoszą się biskupi wrocławscy. Decyzja ta spowodowana została silnym rozwojem reformacji na Dolnym Śląsku. Z inicjatywy biskupiej Nysa otrzymuje liczne przywileje. Rozpoczyna się okres wielkiego rozwoju gospodarczego miasta. Pod wpływem obecności i działania biskupów Nysa otrzymuje tytuł Śląskiego Rzymu, głównie za sprawą licznych budowli sakralnych miasta oraz fontanny Trytona z 1701 roku, wzorowanej na rzymskiej Fontana del Tritone z 1612-1613 roku, stojącej na Placu Barberini – Piazza Barberini autorstwa Gian Lorenzo Berniniego. Kilkadziesiąt lat przed Wrocławiem, w 1624, miasto otrzymało kolegium jezuickie Carolinum. Ukończył je przyszły król Polski Michał Korybut Wiśniowiecki.

Okres wojny trzydziestoletniej to czas upadku miasta. Od 1741 roku Nysa jest pod panowaniem Prus i staje się miastem-twierdzą. Zmienia to całkowicie charakter miasta, lecz zdaje egzamin podczas obrony miasta przed wojskami Napoleona. Od lipca 1807 roku Nysa oblegana była przez wojska napoleońskie. Po miesięcznym oblężeniu, generał francuski Dominique Vandamme zajmuje Nysę (skapitulowała z powodu kończących się zapasów żywności i amunicji). Miasto pozostawało pod okupacją francuską do 1808 roku.

W 1810 roku rząd pruski przeprowadził sekularyzację dóbr kościelnych. W Nysie przestała istnieć władza biskupów wrocławskich, trwająca nieprzerwanie od XIV wieku, której miasto zawdzięczało swą wielkość i znaczenie. Ograniczenia związane z istnieniem twierdzy hamują dalszy rozwój Nysy, powstają jednak takie obiekty, jak połączenie kolejowe (1848 r.), teatr miejski (1852 r.), gazownia i oświetlenie gazowe ulic (1860 r.), wodociągi (1878 r.), kanalizacja (1888 r.), elektryczność (1907 r.).

Ostatnim razem zamieniono miasto w twierdzę w 1945 roku. Przed wkroczeniem żołnierzy radzieckich do miasta, władze niemieckie zlikwidowały Więzienie Sądu Krajowego w Nysie. 30 stycznia 1945 roku ewakuowano 50 przetrzymywanych tam więźniów, po których wszelki ślad zaginął. Ofiarami Niemców byli także polscy i rosyjscy robotnicy przymusowi, których karano śmiercią za handel lub magazynowanie żywności, w samej Nysie udokumentowanych jest 5 takich przypadków. W końcowej fazie wojny, „dla podniesienia morale” niemieckie dowództwo karało śmiercią także własnych żołnierzy bez należytego rozpatrzenia sprawy przed sądem. Tylko w pierwszej połowie marca w samej Nysie wykonano 22 wyroki śmierci. Najgorszy pogrom miasta odbył się w marcu 1945 roku. Nysa została zajęta przez Armię Czerwoną w stanie niemal nienaruszonym. Pijani żołnierze sowieccy doprowadzili do wypalenia całego zabytkowego śródmieścia. W płonącym mieście Sowieci urządzali polowania na kobiety. Zamordowali 27 sióstr zakonnych (głównie elżbietanek), które zostały by opiekować się chorymi i rannymi w nyskich szpitalach. 150 innych sióstr zostało zgwałconych i znieważonych, wiele z nich wywieziono też na roboty do Związku Radzieckiego. Zniszczonych zostało wiele budynków, m.in. Dom Wagi Miejskiej (po wojnie odbudowany) oraz gotycka, 94-metrowa, wieża ratuszowa, najwyższa, jak dotąd, budowla miasta (odbudowana wraz z kamieniczkami w 2009 roku). Ogółem zniszczeniu uległo ok. 60% zabudowy miasta.

W wyniku klęski Niemiec i decyzji zwycięskich mocarstw w 1945 r. Nysa po sześciu wiekach zostaje ponownie włączona do Polski.

Po zdobyciu miasta następuje częściowa odbudowa i zabezpieczenie cenniejszych obiektów. Polityka ta zmienia się w pierwszej połowie lat 50., kiedy Miejski Oddział Rozbiórkowo-Porządkowy nakazuje wyburzenie większości ruin Starego Miasta w celu dostarczenia cegieł przeznaczonych do odbudowy Warszawy[19] (tylko w 1954 r. Warszawa wyznaczyła dla Nysy kontyngent 12 mln sztuk cegły rozbiórkowej). Od lat 60. następuje ponowna odbudowa i rozbudowa miasta, powstają zakłady przemysłowe, m.in. Zakład Samochodów Dostawczych (produkujący popularne w latach 60., 70., 80. i 90. samochody dostawcze ZSD Nysa), przemysł spożywczy, metalowy. Budowane są nowe osiedla, obiekty użyteczności publicznej oraz jezioro zaporowe na Nysie Kłodzkiej

Źródło: wikipedia.org